BÜŞRA NUR YILMAZ – Bursa'da davul zurna eşliğindeki yöresel oyunlarda ritim tutma amacıyla oynayanların ellerinde birbirine vurduğu tongurdaklı kaşıklar, müziğe eşlik ederek oyuna zenginlik katıyor.
Uludağ'ın güney eteklerinde yer alan, yörüklerin yaşadığı “dağ ilçeleri” Keles, Orhaneli, Büyükorhan ve Harmancık'ta kullanılan bu geleneksel halk oyunu kaşıklarının, diğer kaşıklarından farklı olarak sapında ahşap zincire benzer bir bölüm bulunuyor.
Oyun esnasında iki elde, sapları parmak arasından geçirilerek avuç içlerinde birbirine vurulan kaşıkların çarpma sesinin yanı sıra sapının oyulmasıyla oluşturulan “tongurdak” ismi verilen, sallanan kısım, çıkarttığı sesle müziğe eşlik ediyor.
Bu ilçelerde hemen hemen her evde bulunan tongurdaklı kaşıklar, “Bursa'nın ufak tefek taşları”, “Cezayir”, “Azime”, “Fadimem” gibi türküler eşliğindeki oyunlarda kullanılıyor.
– Görselliğiyle de dikkati çekiyor
Keles ilçesine bağlı kırsal Harmanalanı Mahallesi'nde yaşayan 57 yaşındaki ahşap ustası Lütfü Uğur'un kayın, akçaağaç, ahlat, çitlembik ve şimşir ağaçları kullanarak yaptığı, genellikle çiçek desenleriyle süslediği tongurdaklı kaşıklar, hem görselliği hem de ikinci bir ses çıkarışıyla dikkati çekiyor.
Ağaçlardan keserek elde ettiği kütüklerden önce kaşıkların taslak şekillerini ortaya koyan Uğur, keserle kaşığın sapını belirginleştirip daha sonra iç oyuntusunu yapıyor.
Ardından zımparalama, eğeleme işlemlerinden geçirdiği kaşıkların saplarını oyarak, tongurdak kısmını elde eden Uğur, son olarak desen çizip verniklediği kaşıkları kurumaya bırakıyor.
Endüstri meslek lisesi mezunu Uğur, AA muhabirine, ahşap işlerine merakı olduğunu, kaşık yapmaya da 1993 yılında bu merakı dolayısıyla başladığını anlattı.
Gittiği bir düğünde ilk defa gördüğü tongurdaklı kaşığın dikkatini çektiğini dile getiren Uğur, şöyle konuştu:
“Düğünde oyun esnasında bir kişinin elinde dört kaşıkla oynadığını gördüm. Dikkatlice bakınca kaşıkların tongurdaklı olduğunu gördüm. Çok hoşuma gitti. 'Ben bunları yaparım.' diye içimden geçirdim. Eve geldim, düğünden hemen iki gün sonra ağaç temin edip zor şartlarda, keser, testere, oyma aleti olmadan, oradan buradan bir şeyler bularak başladım. Mücadele ettim. İlk zamanlar üç günde bir kaşık yapabiliyordum. Kaşıkları yapmaya başladıktan sonra kardeşimin düğününe kadar 4-5 takım hazırlamıştım. Düğünde hazırladığım kaşıklarla çıkıp oynadığımızda oraya gelen herkesin çok dikkatini çekti. Bu da bizi gururlandırdı.”
Uğur, yaptığı kaşıkları kent merkezindeki kostümcülere, ahşap eşya satan dükkanlara numune olarak bıraktığını belirterek, “Bursa Uludağ Üniversitesi bizden kaşık talep etti. Onlara 20 takım kaşık verdik.” dedi.
– “Yöremizde her düğünde mutlaka bu kaşıklarla oynanır”
Uğur, zamanla deneyerek kaşık yapımını iyice kavradığını dile getirerek, “Şimdi hangi ağaç kendini ne kadar çeker, büzer, hangi ağaç, nasıl durur, hangi ağaç daha güzel ses verir, hangi ağaç zımpara yaptıkça daha güzel kokar, bunları biliyoruz. En iyi ses veren, en iyi özelliklere sahip ağaç, çitlembiktir. Onun üzerine kaşık tanımam, şimşirin sesini dahi bozar.” diye konuştu.
Kaşık yapım sürelerinin kullandığı ağacın türüne göre 1-2 gün arasında değiştiğini anlatan Uğur, “Kaşıkları genelde folklor oynayan vatandaşlar, halk oyunu öğretmenleri, kostümcüler alıyor. Bu kaşık olmadığında folklor ekipleri, hemen 10 puan kaybeder. Yöremizde de her düğünde mutlaka bu kaşıklarla oynanır. Bizim oyunlarımızda tahta kaşık zaten vardır. Bunların yerini tongurdaklı kaşık aldı.” ifadesini kullandı.
Uğur, yurt dışından da tongurdaklı kaşık siparişi aldığını belirterek, Avusturya, Belçika, Almanya, İsviçre gibi ülkelere ürün gönderdiğini söyledi.
– “Gelecek nesillere aktarmak adına tescil almak için çalışıyoruz”
Keles Belediye Başkanı Ali Doğru da tongurdaklı kaşığın Uludağ yöresinin kültürünü, folklorunu yansıtan en önemli simgelerden biri olduğunu anlattı.
Keles Belediyesi Kültür ve Spor Hizmetleri Müdürlüğü bünyesinde tongurdaklı kaşığa ilişkin çalışmaların yapıldığı bilgisini veren Doğru, şöyle konuştu:
“Folklorumuzun en önemli değeri olan kaşıkları yaşatmak, gelecek nesillere aktarmak adına tescil almak için çalışıyoruz. Sadece bizim yöremize ait, Keles folklorunun en önemli unsurlarından birisi ve çitlembik ağacından yapılan tamamen el emeği göz nuru bir ürün. Bunu yaşatmak için çalışmalarımızı başlattık. Yakın zamanda tescilini almış olacağız.”
Orhaneli Keles Büyükorhan Harmancık ve Osmangazi'ye Bağlı Dağ Köyleri Yardımlaşma ve Kültür Derneği Başkanı İsmail Aydoğdu da tongurdaklı kaşığın yöre insanı tarafından el maharetiyle yapıldığını söyledi.
Bu kaşığın, önemli günlerde, düğünlerde kullanıldığını vurgulayan Aydoğdu, “Özellikle damat ve arkadaşlarının oynadığı oyunlarda, önemli görülen misafirlerin olduğu günlerde veya büyük şenliklerde bu materyal, olmazsa olmazımız bizim. Canlı bir kültür ögesi olarak yaşamasından son derece memnunuz. Kültür aktarımı konusunda çok iyi. Yeni nesil de ilgi gösteriyor.” diye konuştu.